Populisten een gevaar voor de democratie? De verzorgingsstaat en het marktdenken hebben ons democratisch ethos al eerder verzwakt, denken Kees Buitendijk en Paul Bosman.
De Nederlandse democratie is kwetsbaar, waarschuwde Thom de Graaf eerder deze maand. De Raad van State vreest democratisch verval door radicale en populistische politici. Ze schrijft dat een ‘diepgeworteld democratisch ethos het beste antwoord is op de kwetsbaarheid van het democratisch bestel’. Veel wordt verwacht van burgerschapsvorming in het onderwijs.
Maar dat is lang niet genoeg. Vanzelfsprekend wortelen sterke democratische instituties in een democratisch ethos. De vraag is alleen: hoe ontstaat dat? En laat de Raad ook eens kritisch kijken naar hoe de overheid in de afgelopen decennia zélf het democratisch ethos heeft ondermijnd. Laten we daar beginnen.
Burger is klant, overheid leverancier
De afgelopen decennia zijn vrijwel alle burgerlijke verantwoordelijkheden overgenomen door de verzorgingsstaat en daarna via privatisering door de markt: van zorg tot onderwijs, huisvesting en het opknappen van de buurt. Wijzelf knappen de buurt niet op, dat doet de gemeente, die een bedrijf inhuurt. Zo werd de burger klant; markt én overheid werden leverancier.
En klanten hebben een hoge norm. Krijgen ze de toegezegde dienst niet geleverd, dan beginnen ze te morren. De klant is koning geworden en rekent af met de leverancier vanwege slechte service. Het stembiljet wordt klachtenformulier.
Nu klant-burgers uit onvrede en een gebrek aan leveringszekerheid afrekenen met het establishment spreekt men in Den Haag opeens van een gebrek aan ‘democratisch ethos’. We gedragen ons echter precies zoals te verwachten viel.
Gedeelde leefomgeving
Het Griekse woord ethos betekent oorspronkelijk de levenshouding die ontstaat in een gedeelde leefomgeving. Normbesef en burgerschap beginnen thuis, in de directe omgeving en sociale praktijken. Democratische gezindheid wortelt in een democratische omgeving.
In het tijdperk van liberalisering, globalisering en digitalisering leek lokale worteling achterhaald. De zogenoemde anywheres – kosmopolitische winnaars – leven in een wereld van flexibiliteit, wereldburgerschap en zelfontplooiing. De nationale staat lijkt een overblijfsel uit het verleden. Tegenover hen staan de somewheres: mensen met sterke verbondenheid met plek, gemeenschap en geschiedenis. Zij ervaren juist ontworteling en verlies. Maar hun stem klinkt luider, hun aantal groeit. In de Verenigde Staten zien we de rancune die dat met zich mee kan brengen.
Het herstellen van democratisch normbesef gaat niet van de ene op de andere dag. We worden niet als democratisch burger geboren, maar tot democratisch burger gemaakt. Dat gebeurt in Nederland onder meer door in te zetten op burgerschapsonderwijs. De helft van de scholen voldoet echter niet aan de normen, concludeerde de Onderwijsinspectie half april.
Schrijven en rekenen
Bovendien zijn basisvaardigheden als lezen, schrijven en rekenen ook al jaren niet op orde. Het werkelijke probleem van een afkalvend democratisch ethos strekt bovendien verder en ligt in onze alledaagse sociale praktijken en directe leefomgeving.
Van oudsher gaan burgers in Nederland in grote mate zelf over de inrichting van gezin, familie en gemeenschap, verenigingen, kerken en vrijwilligersverbanden. Maar óók over instituties in het publieke domein zoals het onderwijs, de armenzorg, huisvesting, gezondheidszorg, jeugdwerk en ouderenzorg. Zulke praktijken moeten we de ruimte laten, want daar begint het democratisch ethos, waar onze houding als klant en consument wordt uitgedaagd en burgerschap begint.
Neem de Fixbrigade in Amsterdam. Een buurtorganisatie van vrijwilligers en leerwerkplekken die woningen gratis isoleerden. Toen de gemeente een grote verduurzamingsoperatie opstartte werd de Fixbrigade gepasseerd en deed een marktpartij zijn intrede. Einde Fixbrigade, weg burgerschapsvorming.
Willen we dat burgers zich thuisvoelen en verbonden voelen met het huis (de woonplaats) van de Nederlandse democratie, geef hen daarover dan de verantwoordelijkheid. Als daar geen democratisch normbesef wordt geoefend en uitgedragen, omdat elke verantwoordelijkheid is uitbesteed aan de overheid en de markt, dan plaatsen we het onderwijs voor een onmogelijke reparatieopgave.
Dit essay verscheen op 29 april 2025 in Trouw.